به گزارش اکو اقتصاد، در شرایطی که ایران با چالش‌های گسترده در حوزه کم‌آبی و افت منابع زیرزمینی روبه‌روست، بازگشت به سیستم‌های سنتی مدیریت آب مانند قنات‌ها، می‌تواند راهکاری مؤثر برای پایداری کشاورزی و احیای منابع طبیعی باشد. طبق آمارهای رسمی، بیش از 36 هزار و 300 رشته قنات در کشور شناسایی شده که مجموع طول کوره‌های آن‌ها به بیش از 21 هزار و 780 کیلومتر می‌رسد. این میراث هزارساله که زمانی ستون فقرات کشاورزی ایران بوده، امروز نیز می‌تواند در قالب الگوهای نوین مدیریتی نقش‌آفرینی کند.
در همین راستا، قنات «باغ سینه» در شهر مجن از توابع شهرستان شاهرود به عنوان یکی از نمونه‌های موفق مدیریت تلفیقی آب در سطح ملی مطرح شده است. بهره‌برداران این قنات توانسته‌اند با تلفیق دانش بومی و فناوری نوین، از جریان دائمی آب برای پرورش ماهی قزل‌آلا و سالیمون در کنار فعالیت‌های کشاورزی بهره‌برداری کنند و الگوی جدیدی از اقتصاد آبی پایدار را شکل دهند.
بازدید اعضای بیست‌ودومین کمیته فنی قنوات کشور از این قنات، نشان‌دهنده توجه ملی به ظرفیت‌های نهفته در مدیریت محلی منابع آب است. این بازدید فرصتی فراهم کرد تا مدیران و کارشناسان حوزه آب و کشاورزی با تجربیات موفق بهره‌برداران منطقه آشنا شوند و الگوهای اجرایی آن را برای سایر استان‌های کم‌آب کشور مورد بررسی قرار دهند.
با وجود این، بسیاری از قنوات کشور در معرض خطر خشکیدگی، فرسایش و کاهش دبی قرار دارند. برآوردها نشان می‌دهد احیای کامل قنوات ایران نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است؛ به گونه‌ای که هزینه احیای تمام قنوات موجود معادل هزینه ساخت یک سد بزرگ تخمین زده می‌شود. با این حال، کارشناسان معتقدند بازدهی این طرح‌ها در حفظ منابع آبی بسیار بالاتر از ساخت سازه‌های سنگین و پرهزینه خواهد بود.
تجربه قنات باغ سینه مجن اثبات می‌کند که با بهره‌گیری از تعامل میان بهره‌برداران محلی، دستگاه‌های اجرایی و نهادهای تخصصی، می‌توان ضمن حفاظت از میراث تاریخی و فرهنگی قنوات، از ظرفیت آن‌ها برای توسعه اقتصادی، اشتغال‌زایی و مدیریت پایدار منابع آب بهره‌برداری کرد. این تجربه موفق اکنون به الگویی ملی برای مدیریت هوشمندانه آب در مناطق خشک کشور تبدیل شده است.
در جریان برگزاری بیست و دومین گردهمایی کمیته فنی قنوات کشور، اعضای این کمیته از قنات باغ سینه در شهر مجن بازدید کردند. این قنات به عنوان یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های بهره‌برداری اصولی از منابع آبی سنتی در کنار فعالیت‌های نوین کشاورزی و آبزی‌پروری معرفی شد.
حمید آقابیکی، رئیس جهاد کشاورزی شهرستان شاهرود در حاشیه این بازدید اظهار داشت: قنات باغ سینه مجن نمونه‌ای از تلفیق دانش بومی و فناوری نوین در مدیریت آب است که توانسته ضمن حفظ جریان قنات، زمینه توسعه فعالیت‌های اقتصادی از جمله پرورش ماهی قزل‌آلا و سالیمون را فراهم کند.
وی افزود: بهره‌برداران این قنات با بهره‌گیری از روش‌های علمی و تجربه‌های محلی، استفاده بهینه از منابع آبی را در دستور کار قرار داده‌اند و توانسته‌اند تعادلی مؤثر میان حفظ منابع طبیعی و تولید اقتصادی برقرار کنند.
آقابیکی تصریح کرد: بازدید اعضای کمیته فنی قنوات کشور از این قنات، فرصتی برای انتقال تجربه‌های موفق شهرستان شاهرود به دیگر مناطق کشور بود و نشان داد که قنوات هنوز نقشی اساسی در پایداری کشاورزی ایران دارند.
وی خاطرنشان کرد: در جریان این بازدید، اعضای کمیته فنی با نحوه مدیریت، نگهداری و بهره‌برداری از آب قنات آشنا شدند و از نزدیک فعالیت‌های مرتبط با پرورش ماهی در مسیر آب قنات را مشاهده کردند.
به گفته وی، در این برنامه، هدایتی مدیرکل دفتر امور آب کشاورزی به همراه کارشناسان دفتر امور آب معاونت و نمایندگان استان‌های عضو کمیته فنی قنوات کشور حضور داشتند و به بررسی ظرفیت‌های احیای قنوات پرداختند.
آقابیکی یادآور شد: تعامل میان بهره‌برداران محلی و دستگاه‌های اجرایی در قنات باغ سینه، الگویی موفق از مدیریت مشارکتی منابع آب محسوب می‌شود که می‌تواند در دیگر مناطق کشور نیز مورد استفاده قرار گیرد.
وی تأکید کرد: حفظ و احیای قنوات، نه تنها به عنوان میراث فرهنگی و تاریخی ایران اهمیت دارد بلکه در مدیریت بحران آب و توسعه پایدار بخش کشاورزی نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند.
از همین رو، باید گفت: تجربه موفق قنات باغ سینه مجن در شهرستان شاهرود نشان می‌دهد که احیای قنوات نه تنها یک اقدام محلی، بلکه ضرورتی ملی در مدیریت منابع آب کشور است. بر اساس آمارهای رسمی، ایران بیش از 36 هزار رشته قنات دارد که بسیاری از آن‌ها با کاهش شدید دبی مواجه شده‌اند. در حالی که در دهه 1370 میزان آبدهی قنوات حدود 12 میلیارد مترمکعب در سال برآورد می‌شد، امروز این رقم به حدود 4 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. همچنین نزدیک به 30 درصد قنوات کشور خشک شده و بیش از نیمی از آن‌ها در وضعیت بحرانی قرار دارند. این ارقام نشان می‌دهد قنوات که زمانی شریان حیاتی کشاورزی ایران بودند، اکنون در معرض نابودی‌اند و نیازمند بازنگری جدی در نحوه مدیریت و بهره‌برداری هستند.
از جنبه اقتصادی نیز، احیای قنوات نسبت به روش‌های پرهزینه انتقال آب یا حفر چاه‌های عمیق، گزینه‌ای بسیار مقرون‌به‌صرفه محسوب می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد احیای هر رشته قنات با هزینه‌ای حدود یک میلیارد تومان ممکن است، در حالی که هزینه طرح‌های انتقال آب گاه ده‌ها میلیارد تومان است. افزون بر آن، بهره‌برداری از آب قنات بدون نیاز به انرژی الکتریکی انجام می‌شود و می‌تواند سالانه تا هفت میلیارد مترمکعب آب را در کشور در دسترس قرار دهد. این ویژگی، احیای قنوات را به راهکاری هوشمندانه برای مقابله با بحران انرژی و کم‌آبی تبدیل می‌کند.
تجربه قنات باغ سینه مجن نشان می‌دهد که احیای قنوات تنها به لایروبی و مرمت فیزیکی محدود نیست، بلکه نیازمند رویکردی جامع‌تر به نام
(مدیریت تلفیقی)است؛ یعنی ترکیب فعالیت‌های کشاورزی، آبزی‌پروری و گردشگری در کنار بهره‌برداری پایدار از جریان طبیعی آب. در این قنات، بهره‌برداران توانسته‌اند از آب قنات برای پرورش ماهی قزل‌آلا و سالیمون استفاده کنند و بدین ترتیب ضمن حفظ قنات، درآمدزایی پایدار نیز داشته باشند. این مدل، مصداقی روشن از اقتصاد آبی محلی است که می‌تواند به الگویی قابل تکرار در سایر مناطق کشور تبدیل شود.
برای گسترش این الگو در سطح ملی، چند راهکار کارشناسی قابل طرح است. نخست، تدوین و اجرای طرح‌های جامع احیای قنوات با مشارکت دستگاه‌های اجرایی، مالکان و بهره‌برداران محلی ضروری است تا مدیریت این منابع به‌صورت مشارکتی انجام گیرد. دوم، اختصاص بودجه‌های هدفمند و تسهیلات ارزان‌قیمت برای مرمت و لایروبی قنوات می‌تواند مشوق مؤثری برای بهره‌برداران باشد. سوم، ایجاد سامانه‌های پایش و کنترل برداشت از آبخوان‌های بالادست، از تخریب دوباره قنوات جلوگیری می‌کند. همچنین، آموزش بهره‌برداران در زمینه مدیریت پایدار و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند سنسورهای اندازه‌گیری دبی می‌تواند نقش مهمی در پایداری این سازه‌های آبی ایفا کند.
در نهایت، می‌توان گفت قنات‌ها میراثی زنده و کارآمد از نبوغ ایرانی در مدیریت منابع آب هستند که همچنان ظرفیت‌های فراوانی برای توسعه پایدار دارند. قنات باغ سینه مجن ثابت کرده است که اگر میان دانش بومی و فناوری نوین پیوند برقرار شود، قنوات می‌توانند علاوه بر تأمین آب پایدار، به‌عنوان محور توسعه اقتصادی روستاها عمل کنند. تداوم چنین الگوهایی نیازمند سیاست‌گذاری هوشمند، حمایت مالی هدفمند و اعتماد به مشارکت مردم است؛ امری که می‌تواند به بازگشت حیات به بسیاری از روستاهای خشک ایران منجر شود.