به گزارش اکو اقتصاد، صنعت پتروشیمی ایران سال‌هاست به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع ارزآوری و صادرات غیرنفتی کشور شناخته می‌شود. با این حال، تمرکز اصلی این صنعت بیشتر بر تولید و صادرات مواد پایه‌ای نظیر متانول، اوره، اتیلن و پلی‌اتیلن بوده است؛ محصولاتی که ارزش افزوده محدودی دارند و در بازار جهانی با رقابت شدید مواجه‌اند. این در حالی است که در کشورهای پیشرو، زنجیره پایین‌دستی پتروشیمی بخش اصلی سود و اشتغال را شکل می‌دهد.
توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی به معنای حرکت از خام‌فروشی به سمت تولید محصولات نیمه‌ساخته و نهایی است؛ محصولاتی نظیر انواع رزین‌ها، مواد پلیمری خاص، قطعات صنعتی و کالاهای مصرفی که حاشیه سود چند برابری نسبت به مواد اولیه دارند. برای مثال، هر تن متانول خام ممکن است چند صد دلار ارزش داشته باشد اما همین ماده در زنجیره پایین‌دستی می‌تواند به محصولاتی با ارزش چند هزار دلار تبدیل شود.
از منظر اقتصادی، توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی چند مزیت کلیدی دارد. این رویکرد موجب افزایش درآمد و ارزآوری کشور می‌شود، چراکه به جای صادرات مواد ارزان‌قیمت، محصولات نهایی با ارزش بالاتر به بازارهای جهانی عرضه می‌شوند. همچنین به دلیل ماهیت این صنایع، فرصت‌های اشتغال گسترده‌تری نسبت به مجتمع‌های بزرگ مادر ایجاد می‌شود و امکان توسعه آن‌ها در شهرها و استان‌های کوچک نیز وجود دارد.
یکی دیگر از مزایای مهم، افزایش تاب‌آوری اقتصاد در برابر تحریم‌هاست. فروش محصولات متنوع و نهایی بسیار آسان‌تر از فروش مواد اولیه تحت تحریم است و امکان دور زدن محدودیت‌ها را افزایش می‌دهد. این بخش همچنین زمینه رشد بخش خصوصی و کارآفرینی را فراهم می‌کند، زیرا صنایع پایین‌دستی به سرمایه‌گذاری‌های سبک‌تر نیاز دارند و می‌توانند با مشارکت بخش خصوصی رشد کنند.
با این حال، مسیر توسعه این بخش بدون چالش نیست. نبود زیرساخت‌های کافی، نبود مشوق‌های مالیاتی، دشواری تأمین مالی و نوسانات نرخ ارز از موانع جدی محسوب می‌شوند. بسیاری از سرمایه‌گذاران داخلی تمایل دارند وارد این حوزه شوند، اما فضای نامطمئن اقتصادی باعث کندی پروژه‌ها شده است.
کارشناسان صنعت معتقدند که اصلاح سیاست‌های حمایتی دولت می‌تواند موتور محرک این بخش باشد. از جمله پیشنهادها می‌توان به ایجاد شهرک‌های تخصصی پتروشیمی، تسهیل دسترسی به خوراک از مجتمع‌های بالادستی، ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت و معافیت‌های مالیاتی هدفمند اشاره کرد. همچنین جذب سرمایه خارجی در بخش فناوری و ماشین‌آلات می‌تواند جهشی بزرگ در کیفیت تولید ایجاد کند.
حرکت از صادرات مواد پایه به سمت محصولات با ارزش افزوده بالا نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت راهبردی برای آینده اقتصاد ایران است. توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی می‌تواند ایران را از یک صادرکننده خام به بازیگر قدرتمند زنجیره ارزش جهانی تبدیل کند و اشتغال، درآمد و ثبات اقتصادی پایدارتری به همراه داشته باشد.
زهرا مالمیر